Claudio do Vale
TEQU (ilustracións)
A sombra foi un elemento esencial na arquitectura desde tempos inmemoriais. Non só protexe do sol e regula a temperatura, senón que tamén define espazos, xera contrastes e esperta emocións en quen os habita. Na arquitectura moderna, caracterizada polo minimalismo, a transparencia e o uso extensivo do vidro e o aceiro, a sombra adquire unha nova dimensión: xa non é só unha resposta funcional, senón un recurso expresivo e conceptual que transforma a percepción da contorna e a experiencia do habitante.
Función e Sustentabilidade: A Sombra como Reguladora do
Espazo
Un dos principais desafíos da arquitectura contemporánea é o
control climático e a eficiencia enerxética. Neste sentido, a sombra desempeña
un papel crave na regulación da temperatura interna dos edificios e na creación
de ambientes máis confortables. Estratexias como voadizos, enreixados,
brise-soleils e fachadas perforadas permiten filtrar a luz natural, reducindo a
dependencia de sistemas artificiais de climatización e mellorando a
sustentabilidade das construcións.
Arquitectos como Tadao Ando levaron o uso da sombra a un nivel case espiritual, onde a luz e a escuridade equilíbranse para xerar unha experiencia introspectiva. Un claro exemplo disto é a Igrexa da Luz en Xapón, onde un simple feixe de luz en forma de cruz define o espazo sacro, resaltando a importancia da sombra como elemento arquitectónico. Doutra banda, Jean Nouvel incorporou paneis móbiles nos seus deseños, como no Instituto do Mundo Árabe en París, onde un sistema de diafragmas controla a intensidade lumínica, xerando unha interacción dinámica entre o edificio e a luz natural.
En climas cálidos, a sombra convértese nun recurso vital
para a comodidade térmica. Cidades como Abu Dabi recuperaron a tradición dos
corredores sombreados e os patios interiores, integrando solucións ancestrais
na arquitectura moderna para mitigar o impacto da calor. A inspiración na
arquitectura islámica, cos seus patios e galerías cubertas, demostra que a
sombra non só responde a unha necesidade térmica, senón tamén a unha forma de
vida que prioriza o benestar e a relación harmónica coa contorna.
A Sombra como Poética do Espazo
Máis aló da súa función térmica, a sombra na arquitectura
moderna emprégase como un recurso poético que outorga profundidade e dramatismo
aos espazos. Luis Barragán, mestre da arquitectura mexicana, utilizaba a
sombra para potenciar a cor e a textura dos materiais, creando atmosferas
contemplativas e case místicas. Na súa Casa Estudo en Tacubaya, a luz e a
sombra dialogan para resaltar os contrastes entre os muros coloridos e os
espazos de penumbra, xerando unha sensación de recollemento e serenidade.
Na arquitectura xaponesa, a sombra é unha extensión da
filosofía do wabi-sabi, que celebra a imperfección e a fugacidade. Junichiro
Tanizaki, no seu ensaio “O eloxio da sombra”, describe como a penumbra
confire un carácter de intimidade e misterio aos espazos, permitindo que a
arquitectura se funda coa natureza nunha harmonía sutil. Exemplos como o Templo
Ryoan-ji en Kioto mostran como a sombra dos beirados e os reflexos da luz na
area do xardín seco transforman a percepción do espazo e o tempo.
Na arquitectura moderna, a sombra deixou de ser un simple
resultado da forma para converterse nunha ferramenta de deseño, un recurso
sostible e un medio de expresión poética. A súa capacidade de transformar a
percepción do espazo convértea nun elemento esencial na procura dunha
arquitectura que non só responda as necesidades climáticas, senón que tamén
dialogue coa sensibilidade humana.
Nun mundo onde a luz e a transparencia dominan a escena, a
sombra segue sendo o contrapeso que dá profundidade e significado á
arquitectura. É un recordatorio de que o espazo non se define só polo que se
ve, senón tamén polo que se oculta, polos baleiros e as transicións entre a luz
e a escuridade. A sombra, na súa dualidade de ausencia e presenza, seguirá
sendo un recurso inesgotable para a arquitectura do futuro.
MANIFESTO SOBRE A ARQUITECTURA E A SOMBRA
1. A Sombra como Esencia do Espazo.
A arquitectura non é só a construción de volumes, senón
tamén a creación de baleiros, de limiares entre a luz e a sombra. A sombra
define o espazo coa mesma intensidade que a materia construída; é a pausa entre
os elementos, o alento dos edificios. Deseñar sen considerar a sombra é negar a
profundidade e a riqueza sensorial da arquitectura.
2. A Sombra como Reguladora do Clima e da Enerxía.
Nun mundo ameazado polo cambio climático, a sombra debe ser
comprendida como un elemento primordial na eficiencia enerxética e o confort
térmico. O control solar a través de voadizos, enreixados, patios interiores e
elementos móbiles non só reduce a dependencia de sistemas artificiais de
climatización, senón que reinterpreta tradicións construtivas adaptadas a cada
contorna. A arquitectura debe aprender do seu pasado e proxectar un futuro onde
a sombra sexa sinónimo de sustentabilidade.
3. A Sombra como Poética do Habitar.
A sombra non é ausencia de luz, senón un recurso expresivo
que achega misterio, serenidade e dramatismo ao espazo. A arquitectura debe
cultivar a penumbra como un medio para xerar atmosferas habitables, onde a
introspección e a contemplación sexan posibles. O claroscuro na arquitectura
moderna non é só unha cuestión estética, senón unha linguaxe que outorga
identidade e profundidade a cada proxecto.
4. A Sombra como Patrimonio Cultural e Sensorial.
Cada civilización desenvolveu a súa relación coa sombra de
maneira única. Desde os xogos de luz nos patios árabes ata a penumbra delicada
da arquitectura xaponesa, a sombra é memoria e tradición. A arquitectura
contemporánea debe reivindicar esta riqueza cultural e proxectar espazos que
respecten e dialoguen coas súas raíces. Deseñar con sombra é deseñar con
historia.
5. A Sombra como Contrapeso á Transparencia Extrema.
Na era do vidro e a exposición total, a sombra representa o
refuxio, a pausa, a posibilidade do resgardo e o secreto. Fronte á obsesión
pola transparencia absoluta, a arquitectura debe devolverlle ao ser humano a
posibilidade de habitar espazos onde a luz fíltrese, onde exista o matiz e a
profundidade. Non todo debe ser exposto; a sombra permite a privacidade, a
protección e o misterio.
6. A Sombra como Elemento de Transformación Temporal.
A sombra é dinámica, cambia co tempo, debuxa xeometrías
efémeras na superficie dos edificios, narra o paso das horas e as estacións. A
arquitectura non debe ser estática, senón un lenzo onde a sombra actúe como un
material máis, un compoñente que brinde ritmo e cadencia ao espazo habitable.
Deseñar con sombra é deseñar co tempo.
Cara a unha Arquitectura que Abrace a Sombra.
Rexeitamos unha arquitectura plana, carente de profundidade,
que ignore a sombra como elemento fundamental do proxecto. Esiximos un deseño
que respecte a luz na súa xusta medida, que explore a penumbra e o matiz, que
faga do claroscuro unha linguaxe propia. A sombra non é un residuo, é a esencia
do espazo vivido. A sombra é arquitectura.