O Alalá

Manoel Toural Quiroga
TEQU. Ilustracións


Coro de mulleres entonando o Alalá


O cantar dos casteláns
e cantar que nada val,
qu´o cantar que máis alegra
sempre foi o alalá

Esquecido, amelado e estereotipado, o Alalá é unha das expresións máis antigas do noso pobo. Facemos unha cala nas súas escuras orixes onde homes e esencialmente mulleres, exteriorizaban os seus sentimentos dentro da sociedade na que vivían.

A tradición oral foi o fío condutor que transmitiu está expresión social dos sentimentos do pobo galego ao longo da historia, a semellanza doutras manifestacións culturais como o Scat, linguaxe onomatopeico dentro do jazz, os distintos cantes andalusís, Núba Al-Ála, orixinarios do mundo árabe e hebreo, e que na península están presentes nalgúns palos do flamenco. Estas creacións populares e outras parellas, como as maçadeiras dó linho portuguesas e as galegas da Limia, reflicten o sentir específico das clases esmagadas de pobos como o afroamericano, xitano, galego...

O Alalá constituie unha das tradicións máis difíciles de investigar. Pasma a escaseza de estudos adicados a indagar nas súas orixes. Algún que outro artigo ou catálogo elemental, escrito principalmente na época dos nosos precursores, poemas e gravacións musicais, como por exemplo a da cantante Uxía, na que interpreta marabillosa até o estremecemento sensitivo do que escoita, o Alalá de Muxía.

Etimoloxía histórica e popular

Nun comezo, a etimoloxía é a que desvela a curiosa historia das palabras, e cando o seu significado se descoñece, habemos de recorrer á etimoloxía popular, capaz de recriar esa fonte descoñecida mediante a similitude fonética. Ambas formas permiten remontarnos no tempo e achegarnos ás raíces.

Mikhol. David Kimchi (ed. 1476, A Coruña)
 O rabino español David Kimchi (1160—1235), gramático e tradutor na Corte de Afonso X (1221—1284) na súa obra Mikhol dicía que a voz Alalá é afín ás hebreas Alah e A-a-lah, que significan pedir, praguexar, xurar e maldicer; Hillel, louvar; Jalah, Hellil, cantar, aclamar, algueirar; de onde derivan Jelel, Jelalah, cantado algueirado. Por outro lado temos o Helás! francés, equivalente ao Ai! galego e tamén as palabras latinas Eulare ou Ululare, exclamar, laiar; todas estas voces tamén proveñen do hebreo.

Esta onomatopeia non é só pegada da lingua primitiva empregada polos antigos galaicos, como consideraron algúns autores, se non máis ben interxeizón que como outras, expresa sentimentos vivos dentro da cultura musical e poética.




Fontes clásicas

Cómo nos foi transmitida esta melódica onomatopeia?

O naturalista Charles Darwin (1809—1882), pensaba que moi posibelmente a orixe do canto este na emisión de interxeizóns, que coa aparición da linguaxe, transformaríanse en onomatopeias. E di, que xa nos berros dos seres humanos prehistóricos atopábanse tamén, exclamacións de amor.

O Moucho das Orellas
Deixando de lado suposicións mitolóxicas e conxecturas de lendas, vexamos o Alalá na súa fonte primitiva, ocupémonos da súa historia nos diferentes usos onde foi aplicada a melodía e que podemos rastrexar nas fontes clásicas.

Homero (S. VIII a. C) asegura que o Alalá (Elolygé) foi tomado do canto dunha ave moi coñecida, o moucho das orellas, que podemos oír entre lusco e fusco, dende marzo até o final do verán, nas nosas carballeiras. Tamén amenta ás mulleres, que o son dos instrumentos, botaban o ar o Alalá:

Cando remataron de facer as preces e de esparexer a cebada,
o fillo de Néstor, o moi valente Trasímedes, guiou á becerra,
colocouse preto, e o machado segou os tendóns do pescozo afrouxando a súa forza.

E lanzaron o alalá ritual as fillas e noras e a venerábel dona de Néstor, Eurídice.

Herodoto (s. V a. C) testemuña no seu cuarto libro Historia, dedicado á musa do canto e do teatro Melpómene, que as mulleres libias foron as primeiras en pronunciar o Alalá sobre as víctimas dos seus sacrificios, e d´aquí que os gregos houbesen de adoptar este costume nas súas cerimonias.

Seguindo en Grecia, o dramaturgo Eurípides (s. V a. C) dinos que o Alalá era canto de mulleres, interpretado con dozura e suavidade incomparábeis por un coro, para adormecer de pracer a homes e deuses e así, calmar o seu sofrimento. Nesta liña, Aristóteles (s. IV a. C) sinala que como todos os cantos, posuía virtude medicinal que servía para prever e amainar os azos. De igual maneira, Hipócrates (s. V a. C): aqueles que anuncian faustos, cantan o alalá, viven ledos e entusiásmanse, son accesíbeis á medicina.

Soldadeira e Xograr

En Roma, o poeta Ovidio (43 a. C—17 d. C) asegura que ao son de órganos e frautas, ía sempre asociado o Alalá de xovens púberes que ledamente cantaban e convocaban o pobo ás festas, xa que:

Os mesmos deuses queren ser adorados
con alalá risoño, e ordenan depor
a tristura nos días ás súas festas inmolados

O lexicógrafo Xullo Pólux (s. II) na súa obra Onomástica, refire que os arxivos, exipcios, romanos e tirrenos, nas súas festas, tocaban trompetas, frautas, liras, cítaras, tambores e claríns, non só como anuncio cerimonial, convocando o pobo, senón para excitar e amelar a ira dos deuses. A estes sons asociábase tamén o Alalá que xovens virxes cantaban ledamente nas festas. Para rematar, o filósofo grego Iámblico de Calcis (s. III) en Sobre os misterios exipcios, sinala que os coribantes para exercer mellor a adiviñación, escoitaban música e alalás para espaxotar a vinganza dos demos.

Co advento do Cristianismo, o antigo rito festivo de divertimento será asimilado e reconvertido nunha cerimonia exclusiva para a tristura, como se manifesta nos textos dos cantos gregorianos. E non ao revés, como pretende entre outros, Santiago Tafall ao comparar algúns alalás e cantos gregorianos deduciu que o pobo había adaptado da liturxia os seus proprios cantos populares. Isto non é valido cando falamos do Alalá. O camiño seguido por este, viría da man, en primeiro lugar dos Ioculatores romanos, e máis tarde dos nosos xograres, ambos serian os depositarios e transmisores da herdanza popular pagán recollida no Alalá, sen interferencias da nova ortodoxia relixiosa. A labor dos xograres, ademais aceleraría o proceso do abandono do latín, empregado até entón en todas as manifestacións culturais, mesmo as profanas, para ser substituído pola nova lingua romance, o galego. Ao final, o Alalá manteríase indemne na cultura popular. Da música eclesiástica, tamén se apropiaría o pobo para dotala do seu proprio xenio.


O Alalá na Galiza

Bello Punico (París, 1781)
A primeira referencia ao Alalá na Galiza, atopámola na obra de Bello Punico (Guerra Púnica), do poeta siciliano Silio Itálico (s. I), cando ao ocuparse dos galegos e as súas costumes non esquece de citalo como de cousa común aos galaicos, o mesmo que a súa lingua:

Nas xubiladas o seu alalá repiten
con trobas estrañas e na lingua  materna

Un pouco máis adiante, fai mención de certa danza que executaban: 

Folgándose baten na terra
cun e outro pe alternativamente
e entrechocando con ritmo a súas buliciosas cetras

Non semella ser casualidade que os espacios que resgardaron e transmitiron a tradición oral do Alalá, estean situados mormente nas zonas montañosas do noso país. Nelas, por múltiples factores, habitaban os nosos devanceiros antes e nos primeiros tempos da romanización. Así, as bisbarras do Cebreiro en Lugo; en Pontedeume e n' A Capela en A Coruña; a de Deza en Pontevedra; Amoeiro e Avión en Ourense, foron as portadoras até o presente.

Ramón Cabanillas no seu Cancioneiro Popular Galego, nos di que Rosalía vendo voltar do traballo a un fato de segadores galegos, cubertos de pó e suor coa fouce no ombreiro, polos resequidos eidos de Castela:

De pronto oín un cantar,
Cantar que me conmoveu
hastra facerme acorar.
Era a galega canción,
era o alalá...! que fixo
bater o meu corazón

Tamén Manoel Antonio no seu Foulas, lémbrao:

Alalá d´a sabencia segreda
camiñante noitámbulo e só.
Alalá con dúas áas
PERO
crucificadas en nó

Alalás de Casto Sampedro
Tan só existen dúas compilacións de alalás, ambas incompletas e xa moi antigas. A primeira fíxoa o boticario Perfecto Feixóo (1858—1935), quen en 1883, fundou o primeiro coro galego (Aires da Terra), co que efectuou en 1958 unha serie de gravacións de alalás acompañandos, nalgúns casos, con instrumentación de gaita e percusión. Anteriormente en 1904, gravou o primeiro disco de música galega. Ademais, esta sería a primeira gravación no mundo onde se empregou a zanfona. 

A segunda recompilación, é a do avogado Casto Sampedro (1848—1937), feita pola mesma época, que recolle no seu  Cancioneiro Musical Galego, 31 exemplos de alalás. Feixóo e Sampedro foron conscentes, naquel intre, de que a vella tradición do alalá estaba a piques de desaparecer.

No Alalá aínda rutila o rescaldo de algo proprio e de fondo contido popular moi pouco estudado, que necesita ser limpado e restaurado dos consabidos usos deturpadores de esencias de almas e seráns anestesiantes en que nos chegou ao presente e nos envolveron Galiza.