Manoel
Toural Quiroga
TEQU. Ilustracións
 |
| Coro de mulleres entonando o Alalá |
O cantar dos casteláns
e cantar que nada
val,
qu´o cantar que
máis alegra
sempre foi o
alalá
Esquecido, amelado e estereotipado, o Alalá
é unha das expresións máis antigas do noso pobo. Facemos unha cala nas súas
escuras orixes onde homes e esencialmente mulleres, exteriorizaban os seus
sentimentos dentro da sociedade na que vivían.
A tradición oral foi o fío condutor que
transmitiu está expresión social dos sentimentos do pobo galego ao longo da
historia, a semellanza doutras manifestacións culturais como o Scat, linguaxe onomatopeico dentro do
jazz, os distintos cantes andalusís, Núba
Al-Ála, orixinarios do mundo árabe e hebreo, e que na península están
presentes nalgúns palos do flamenco.
Estas creacións populares e outras parellas, como as maçadeiras dó linho portuguesas e as galegas da Limia, reflicten o
sentir específico das clases esmagadas de pobos como o afroamericano, xitano, galego...
O Alalá constituie unha das tradicións máis
difíciles de investigar. Pasma a escaseza de estudos adicados a indagar nas
súas orixes. Algún que outro artigo ou catálogo elemental, escrito
principalmente na época dos nosos precursores,
poemas e gravacións musicais, como por exemplo a da cantante Uxía, na que
interpreta marabillosa até o estremecemento sensitivo do que escoita, o Alalá de Muxía.
Etimoloxía histórica e
popular
Nun comezo, a etimoloxía é a que desvela a curiosa historia das palabras, e cando o seu significado se descoñece, habemos de recorrer á etimoloxía popular, capaz de recriar esa fonte descoñecida mediante a similitude fonética. Ambas formas permiten remontarnos no tempo e achegarnos ás raíces.
 |
| Mikhol. David Kimchi (ed. 1476, A Coruña) |
Esta onomatopeia non é só pegada da lingua primitiva empregada polos antigos galaicos, como consideraron algúns autores, se non máis ben interxeizón que como outras, expresa sentimentos vivos dentro da cultura musical e poética.
Fontes clásicas
Cómo nos foi transmitida esta melódica onomatopeia?
O naturalista Charles Darwin (1809—1882), pensaba que moi posibelmente a orixe do canto este na emisión de interxeizóns, que coa aparición da linguaxe, transformaríanse en onomatopeias. E di, que xa nos berros dos seres humanos prehistóricos atopábanse tamén, exclamacións de amor.
 |
| O Moucho das Orellas |
Homero (S. VIII a. C) asegura que o Alalá (Elolygé) foi tomado do canto dunha ave moi coñecida, o moucho das orellas, que podemos oír entre lusco e fusco, dende marzo até o final do verán, nas nosas carballeiras. Tamén amenta ás mulleres, que o son dos instrumentos, botaban o ar o Alalá:
Cando remataron
de facer as preces e de esparexer a cebada,
o fillo de Néstor,
o moi valente Trasímedes, guiou á becerra,
colocouse preto,
e o machado segou os tendóns do pescozo afrouxando a súa forza.
E lanzaron o alalá ritual as fillas e noras e a venerábel dona de Néstor, Eurídice.
Herodoto (s. V a. C) testemuña no seu cuarto
libro Historia, dedicado á musa do
canto e do teatro Melpómene, que as mulleres libias foron as primeiras en
pronunciar o Alalá sobre as víctimas dos seus sacrificios, e d´aquí que os
gregos houbesen de adoptar este costume nas súas cerimonias.
Seguindo en Grecia, o dramaturgo Eurípides (s. V a. C) dinos que o Alalá era canto de mulleres, interpretado con dozura e suavidade incomparábeis por un coro, para adormecer de pracer a homes e deuses e así, calmar o seu sofrimento. Nesta liña, Aristóteles (s. IV a. C) sinala que como todos os cantos, posuía virtude medicinal que servía para prever e amainar os azos. De igual maneira, Hipócrates (s. V a. C): aqueles que anuncian faustos, cantan o alalá, viven ledos e entusiásmanse, son accesíbeis á medicina.
 |
| Soldadeira e Xograr |
En Roma, o poeta Ovidio (43 a. C—17 d. C) asegura que ao son de órganos e frautas, ía sempre asociado o Alalá de xovens púberes que ledamente cantaban e convocaban o pobo ás festas, xa que:
Os mesmos deuses
queren ser adorados
con alalá risoño,
e ordenan depor
a tristura nos
días ás súas festas inmolados
O lexicógrafo
Xullo Pólux (s. II) na súa obra Onomástica,
refire que os arxivos, exipcios, romanos e tirrenos, nas súas festas, tocaban
trompetas, frautas, liras, cítaras, tambores e claríns, non só como anuncio
cerimonial, convocando o pobo, senón para excitar e amelar a ira dos deuses. A
estes sons asociábase tamén o Alalá que xovens virxes cantaban ledamente nas festas. Para rematar, o filósofo
grego Iámblico de Calcis (s. III) en Sobre
os misterios exipcios, sinala que os coribantes para exercer mellor a
adiviñación, escoitaban música e alalás para espaxotar a vinganza dos demos.
Co advento do Cristianismo, o antigo rito festivo de divertimento será asimilado e reconvertido nunha cerimonia exclusiva para a tristura, como se manifesta nos textos dos cantos gregorianos. E non ao revés, como pretende entre outros, Santiago Tafall ao comparar algúns alalás e cantos gregorianos deduciu que o pobo había adaptado da liturxia os seus proprios cantos populares. Isto non é valido cando falamos do Alalá. O camiño seguido por este, viría da man, en primeiro lugar dos Ioculatores romanos, e máis tarde dos nosos xograres, ambos serian os depositarios e transmisores da herdanza popular pagán recollida no Alalá, sen interferencias da nova ortodoxia relixiosa. A labor dos xograres, ademais aceleraría o proceso do abandono do latín, empregado até entón en todas as manifestacións culturais, mesmo as profanas, para ser substituído pola nova lingua romance, o galego. Ao final, o Alalá manteríase indemne na cultura popular. Da música eclesiástica, tamén se apropiaría o pobo para dotala do seu proprio xenio.
O Alalá na Galiza
 |
| Bello Punico (París, 1781) |
Nas xubiladas o
seu alalá repiten
con trobas
estrañas e na lingua materna
Un pouco máis adiante, fai mención de certa
danza que executaban:
Folgándose baten
na terra
cun e outro pe
alternativamente
e
entrechocando con ritmo a súas buliciosas cetras
Non semella ser casualidade que os espacios
que resgardaron e transmitiron a tradición oral do Alalá, estean situados
mormente nas zonas montañosas do noso país. Nelas, por múltiples factores,
habitaban os nosos devanceiros antes e nos primeiros tempos da romanización.
Así, as bisbarras do Cebreiro en Lugo; en Pontedeume e n' A Capela en A Coruña;
a de Deza en Pontevedra; Amoeiro e Avión en Ourense, foron as portadoras até o
presente.
Ramón Cabanillas no seu Cancioneiro Popular Galego, nos di que Rosalía vendo voltar do
traballo a un fato de segadores galegos, cubertos de pó e suor coa fouce no
ombreiro, polos resequidos eidos de Castela:
De
pronto oín un cantar,
Cantar
que me conmoveu
hastra facerme
acorar.
Era a galega
canción,
era o alalá...!
que fixo
bater o meu
corazón
Tamén Manoel Antonio no seu Foulas, lémbrao:
Alalá d´a
sabencia segreda
camiñante
noitámbulo e só.
Alalá
con dúas áas
PERO
crucificadas en
nó
 |
| Alalás de Casto Sampedro |
Tan só existen dúas compilacións de alalás,
ambas incompletas e xa moi antigas. A primeira fíxoa o boticario Perfecto Feixóo
(1858—1935), quen en 1883, fundou o primeiro coro galego (Aires da Terra), co
que efectuou en 1958 unha serie de gravacións de alalás acompañandos, nalgúns
casos, con instrumentación de gaita e percusión. Anteriormente en 1904, gravou
o primeiro disco de música galega. Ademais, esta sería a primeira gravación no
mundo onde se empregou a zanfona.
A segunda recompilación, é a do avogado Casto
Sampedro (1848—1937), feita pola mesma época, que recolle no seu Cancioneiro
Musical Galego, 31 exemplos de alalás. Feixóo e Sampedro foron conscentes,
naquel intre, de que a vella tradición do alalá estaba a piques de desaparecer.
No Alalá aínda rutila o rescaldo de algo proprio e de fondo contido popular moi pouco estudado, que necesita ser limpado e restaurado dos consabidos usos deturpadores de esencias de almas e seráns anestesiantes en que nos chegou ao presente e nos envolveron Galiza.