Manoel Toural Quiroga
TEQU (ilustracións)
Cada verán Galiza volve arder e as cifras de
hectáreas queimadas disparan as alarmas. Moitas veces falamos de lume
intencionado, de vagas de calor ou do abandono do rural (o que antes todo o
mundo chamaba "o campo"), pero esquecemos a verdadeira raíz do
problema. A falta dunha ordenación clara do territorio fai que o monte sexa un barril
de pólvora, cheo de combustible e sen barreiras para frear o lume. Casas
rodeadas de mato, plantacións de eucalipto e piñeiro sen control e pistas
forestais intransitables, son o mellor aliado dos incendios. Sen unha
planificación seria e rigurosa, Galiza seguirá vivindo vagas de lume cada
verán.O abandono do campo: combustible que se
acumula
Un dos grandes motores dos incendios en Galiza
é o abandono progresivo do campo. Durante xeracións, a xente vivía do monte e
co monte: o gando limpaba o mato, a leña servía para cociñar e quentar as
casas, as terras cultivábanse e cada recuncho tiña un uso definido. Esa
actividade constante actuaba como unha forma natural de prevención, pois o
combustible vexetal nunca chegaba a acumularse en exceso.
Co éxodo ás cidades, a industrialización e o
cambio de modos de vida imposto, o rural quedou sen mans que o traballasen. As
aldeas baleiráronse e, alí onde antes había terras labradas ou pastoreadas,
hoxe medran matogueiras espesas e árbores sen coidado. O que antes era un
espazo produtivo, agora é un territorio en desorde, cheo de maleza e biomasa
seca.
Esta acumulación de combustible é o caldo de
cultivo perfecto para os incendios: un simple chisquiño pode prender nunha
franxa de mato abandonado e propagarse con rapidez por quilómetros de terreo.
Ademais, a falta de actividade humana supón tamén falta de vixilancia: moitas
zonas rurais fican practicamente sen presenza durante boa parte do ano, polo
que os incendios tardan máis en detectarse e, cando se fan visibles, xa son
grandes e difíciles de controlar.
O abandono do rural non é só un problema
económico ou social, senón tamén ambiental e de seguridade. Sen actividade
agraria, sen gando e sen unha xestión forestal continuada, os nosos montes transfórmanse
en auténticos almacéns de combustible natural, listos para arder cada verán.
O cambio climático: o lume nun escenario máis
extremo
O cambio climático intensifica unha realidade
que xa era complexa. Galiza, tradicionalmente húmida, está a sufrir cada vez
máis períodos de seca prolongada e temperaturas extremas. As vagas de calor,
que antes eran excepcións, repítense agora varias veces no verán e mesmo chegan
ata a primavera e o outono.
Estas condicións fan que a vexetación perda
humidade e se converta nun material moi inflamable. Onde antes unha faísca
podía apagarse soa, agora prende con facilidade e xera incendios que se
expanden a grande velocidade. Ademais, os lumes actuais son máis intensos e
violentos, xerando columnas de fume que crean o seu propio vento e tormentas
con raios e lóstregos (pirocúmulos e pirocumulonimbus) e dificultan a súa extinción.
O cambio climático non é a causa inicial dos
incendios —pois sen faísca non hai lume—, pero si funciona como un
multiplicador do risco. A súa combinación co abandono do campo xera un
escenario perfecto: máis combustible acumulado e condicións meteorolóxicas cada
vez máis favorables á propagación do lume.
A acción humana: entre o accidente e a
intencionalidade
O lume, case sempre, necesita a man humana
para comezar. En Galiza máis do 90% dos incendios teñen unha orixe ligada á
actividade das persoas. Algunhas veces son accidentes: unha queima agrícola mal
controlada, unha cabicha esquecida, unha faísca dunha máquina agrícola ou
forestal, unha liña eléctrica defectuosa. Pero noutras ocasións a causa é
intencionada: intereses económicos, conflitos persoais, vinganzas ou,
simplemente, vandalismo.
Esta realidade fai que a loita contra os
incendios non poida limitarse só ao ámbito ambiental, senón tamén ao social e
incluso ao policial. Se ben é certo que moitas veces se sinala o lume provocado
como causa principal, non debemos esquecer que un incendio intencionado non
tería o mesmo impacto se non existise o combustible acumulado e un territorio
desordenado.
En definitiva, a acción humana é a faísca,
pero a paisaxe galega mal xestionada é o que converte esa faísca nunha traxedia
de miles de hectáreas.
A falta de ordenación do territorio é a
verdadeira causa estrutural
Aquí está o núcleo do problema. Galiza ten un
territorio profundamente fragmentado, con miles de pequenas parcelas en mans de
propietarios dispersos e, moitas veces, descoñecidos. A ausencia de
coordinación provoca que o monte quede sen xestión real e sen limpeza regular.
A isto súmase a plantación masiva de especies
altamente inflamables como o eucalipto e o piñeiro, que crean grandes
superficies continuas de combustible. O resultado é unha paisaxe homoxénea e
sen barreiras naturais, que facilita a propagación do lume a grande velocidade.
As aldeas, rodeadas de mato e masas
forestais, son outro síntoma desta desorde: as franxas de protección son
insuficientes ou non se manteñen, e as pistas forestais moitas veces son
intransitables. Así, o lume chega ás portas das casas e pon en risco a vida das
persoas.
Unha ordenación seria debería apostar polo
mosaico de usos —zonas agrícolas, praderías frondosas autóctonas, e masas
forestais diversificadas para romper a continuidade do combustible. Debería
tamén garantir franxas de protección efectivas arredor de vivendas e
infraestruturas, e planificar accesos que permitan actuar con rapidez en caso
de incendio.
Sen esa planificación, a extinción convértese
nun esforzo titánico e moi costoso, mentres a prevención segue esquecida.
Ollar máis alá do lume
A resposta institucional e social aos
incendios en Galiza adoita centrarse case exclusivamente na extinción. Cada
verán vemos despregar helicópteros, avións, brigadas e centos de efectivos
traballando contra o lume. Este esforzo é imprescindible para salvar vidas e
vivendas, pero actúa sempre a posteriori, cando o incendio xa está desatado e é
moito máis difícil de controlar.
Ollar máis alá do lume significa mudar o
enfoque: pasar da estratexia reactiva á preventiva. En lugar de destinar a
maior parte dos recursos a apagar incendios, cómpre investir en evitalos ou
reducilo o seu impacto. Isto implica planificación a longo prazo, reordenación
do territorio, recuperación da actividade rural e forestal, e unha política
seria de paisaxe mosaico que faga do monte un espazo vivo, útil e menos
inflamable.
Supón tamén un cambio de mentalidade:
entender que o monte non é só un recurso económico, senón un ecosistema que
debe manterse en equilibrio. Apostar polas especies autóctonas, integrar
agricultura e gandería na xestión forestal, fomentar a cooperación entre
comunidades de montes e Administracións e dotar de recursos ás zonas rurais son
pasos fundamentais.
Ollar máis alá do lume é, en definitiva,
pensar en Galiza non só como unha terra que cada verán arde, senón como un
territorio con potencial para ser sostible, diverso e seguro. Un territorio no
que a prevención, o coidado e a ordenación sexan as mellores ferramentas contra
o lume.
