Elsa Riol
TEQU (ilustracións)
 |
| Estructura do cineol (1,8-cineol / eucaliptol) |
Cada verán Galiza repite unha
paisaxe de devastación: montes que arden, casas ameazadas e brigadas que loitan
contra un inimigo que parece imparábel. Non se trata só dun fenómeno natural,
nin dun castigo do clima: detrás da intensidade dos incendios hai razóns
estruturais, e unha das máis evidentes é a expansión masiva de eucaliptos e
piñeiros no territorio. Estas especies, moi presentes na nosa paisaxe, acumulan
características biolóxicas e químicas que as converten en auténticos
aceleradores do lume.A inflamabilidade intrínseca:
cando a química da árbore é lume
Os eucaliptos e os piñeiros
posúen unha particularidade que os diferencia de moitas árbores autóctonas
galegas: conteñen compostos químicos altamente inflamables.
As follas dos eucaliptos son
ricas en aceites esenciais como o eucaliptol (tamén coñecido como cineol), un
composto volátil que se evapora facilmente coa calor e se inflama con rapidez.
Estes aceites actúan como auténtico alcohol natural: arden con chamas intensas,
liberando calor suficiente para prender outros materiais próximos. O efecto
pode compararse ao dun disolvente: basta unha chispa para que o lume se
propague violentamente.
A madeira dos piñeiros e, sobre
todo, as súas resinas conteñen terpenos e outros hidrocarburos aromáticos, que
tamén son altamente inflamables. Estas substancias non só prenden con
facilidade, senón que ao arder liberan gases combustibles que alimentan o lume,
elevando a temperatura e aumentando a súa capacidade de propagación.
A química destas especies fai
que, en condicións de seca, unha plantación de piñeiros ou eucaliptos funcione
como un almacén de gasolina natural. É unha paisaxe predisposta ao incendio, na
que a propia bioloxía da árbore contribúe a que o lume sexa máis intenso, máis
rápido e máis difícil de apagar.
A acumulación de combustible:
un chan convertido en mecha
Outra razón pola que estas
especies son perigosas é a enorme cantidade de biomasa seca que producen.
Nos piñeiros, as agullas caídas
acumúlanse en grandes capas sobre o solo. Son finas, secas, impregnadas de
resina e permanecen durante anos, creando unha alfombra inflamable.
Nos eucaliptos, ademais das
follas secas, a casca despréndese continuamente en tiras longas e lixeiras que
se acumulan no chan. Estas tiras, moi ricas en aceites volátiles, acenden con
facilidade e poden ser transportadas polo vento cando prenden, actuando como
auténticos fachos voadores que crean novos focos a centos de metros de
distancia.
Esta acumulación constante de
material seco xera un combustible continuo. A diferenza doutros bosques máis
diversos, onde a humidade e a descomposición natural reducen a cantidade de
restos inflamables, nas plantacións de piñeiro e eucalipto o solo convértese
nunha mecha lista para prender.
A propagación vertical: do
chan ás copas
Un incendio nun bosque de
carballos pode limitarse ao chan, queimando follas e matogueira. Pero nunha
plantación de piñeiros ou eucaliptos, o lume ten unha propiedade especialmente
perigosa: a capacidade de subir polas árbores e propagarse de copa en copa.
Nos piñeiros, as pingas de resina
actúan como aceleradores, facendo que as lapas trepen rapidamente polo tronco.
Unha vez que o lume chega ás copas, a súa propagación é explosiva, alimentada
polas agullas secas cargadas de compostos volátiles.
Nos eucaliptos, a situación é
aínda máis crítica: a calor fai que os aceites das follas se evaporen, xerando
gases inflamables que poden crear auténticas bolas de lume nas copas. Isto
provoca incendios de grande intensidade, con lapas que chegan a alturas
impresionantes e que mesmo xeran fenómenos meteorolóxicos propios, como
remuíños de lume.
Este paso do lume do chan á copa
converte un incendio “normal” nun megaincendio, case imposíbel de controlar
polos medios humanos.
A homoxeneización da paisaxe:
un mar continuo de combustible
Galiza foi substituíndo ao longo
das décadas moitas das súas fragas autóctonas —carballos, castiñeiros,
ameneiros— por monocultivos de piñeiros e, máis recentemente, de eucaliptos.
Esta decisión, baseada en criterios económicos de produción rápida de madeira, tivo
como consecuencia unha paisaxe monótona e homoxénea, que carece de barreiras
naturais contra o lume.
Nunha fraga de carballos, a
humidade é alta, o solo está cuberto de folla húmida que se descompón con
facilidade, e o lume avanza con máis dificultade.
Nun eucaliptal ou piñeiral, pola
contra, todo está predisposto para arder: combustible continuo, pouca humidade,
aceites e resinas inflamables.
Esta homoxeneización significa
que, unha vez que o lume prende, pode avanzar quilómetros sen atopar freos
naturais. A paisaxe funciona como unha mecha que conecta montes, aldeas e mesmo
infraestruturas, multiplicando o perigo e os danos.
Consecuencias para as persoas
e para os ecosistemas
A perigosidade destas especies
non afecta só ao monte, senón tamén ás comunidades humanas e á biodiversidade.
Para as persoas: moitas aldeas
galegas están rodeadas de eucaliptos e piñeiros, sen franxas de protección nin
espazos limpos. En caso de incendio, estas árbores converten os núcleos rurais
en auténticas trampas, facendo moi difícil a evacuación e moi arriscada a
extinción.
Para a biodiversidade: os
monocultivos empobrecen o ecosistema. Alén do risco de lume, reducen a
diversidade de especies vexetais e animais, limitan a presenza de fauna
asociada ás fragas húmidas e degradan os solos, que perden capacidade de reter
auga. Isto aumenta o risco de erosión tras os incendios.
O modelo forestal como causa
estrutural
O problema de fondo non está nas
árbores en si mesmas, senón no modelo forestal e territorial que apostou por
elas. Durante décadas, Galiza fomentou a plantación destas especies polo seu
rápido crecemento e pola rendibilidade a curto prazo, especialmente vinculada á
industria da celulosa no caso do eucalipto. Este modelo, centrado só no
beneficio económico, ignorou os riscos ambientais e sociais que hoxe pagamos en
forma de incendios cada vez máis devastadores.
Mentres non se diversifique a
paisaxe, se promovan especies autóctonas e se estableza unha ordenación
territorial que limite os monocultivos, os incendios seguirán sendo
inevitábeis.
Unha paisaxe que fabrica lume
Eucaliptos e piñeiros, pola súa
química (aceites, resinas, terpenos, compostos volátiles) e pola súa ecoloxía
(produción de biomasa, propagación vertical e homoxeneidade), convértense nun
risco permanente en Galiza. Son especies que funcionan como alcohol e gasolina
naturais, acelerando cada chispa ata convertela nun incendio incontrolábel.
A pregunta non é se estas árbores
son “boas” ou “malas”, senón se é intelixente construír unha paisaxe baseada
case exclusivamente nelas, sabendo que estamos creando un territorio inflamable
por deseño. Galiza, se quere frear os incendios do futuro, terá que mirar máis
alá do beneficio inmediato e reconstruír unha paisaxe diversa, ordenada e
resiliente.
