O Desterro de Castelao en Badaxoz (1934–1935)

Equitación de XIS
TEQU (texto e ilustracións)
 

Nos eidos da República abrollan todol-os vicios da monarquía.

A poda doulles vitalidade.

O caciquismo e a inxusticia inzan as térras hispánicas.

 

A Nosa Terra (29 de xuño de 1935)

 
O episodio do desterro de Alfonso Daniel Rodríguez Castelao en Badaxoz pertence ao conxunto de deportacións administrativas que marcaron a actividade dos gobernos da dereita española da Segunda República e anticiparon a violencia política dos anos seguintes. Non foi un exilio definitivo nin unha condena xudicial, mais foi —para el— un corte abrupto na vida cotiá: traslado forzoso  e imposición dun illamento para limitar a súa actividade política e cultural.
Data e motivo do traslado
No ano 1934, o estado español vivía unha fonda tensión política. A Segunda República, proclamada en 1931, atravesaba unha etapa de enfrontamentos entre as forzas progresistas e conservadoras. En Galiza, o Partido Galeguista, do que Alfonso Daniel Rodríguez Castelao era unha das figuras máis destacadas, defendía o autonomismo galego, a defensa da lingua e unha visión social e cultural progresista.
 
Castelao, deputado nas Cortes pola provincia de Pontevedra, elixido en 1931 e 1933, mantivo unha posición crítica fronte ao goberno central. A súa actividade política e os seus discursos a prol de Galiza, xunto coa súa oposición ao sistema caciquil e ao poder centralista, levárono a ser visto como un home incómodo polos sectores reaccionarios da sociedade.
 
Castelao foi destinado administrativamente a Badaxoz a finais de 1934 —a maior parte das biografías e estudos sitúan o inicio do desterro en novembro de 1934— como parte das medidas de represión e control político impulsadas polo goberno tras os sucesos de outubro dese ano. A medida foi presentada coma un traslado de destino, mais foi aplicada con clara intención punitiva contra persoas consideradas politicamente incómodas.
 
En xaneiro de 1934, o goberno da República, presidido por Alejandro Lerroux e coa participación da dereita da CEDA, comezou unha política de represión contra sectores nacionalistas e de esquerda. Entre as medidas máis duras figuraban os desterros administrativos, sen xuízo nin condena formal, aplicados a intelectuais e políticos considerados “perturbadores da orde pública”.
 
Foi así como Castelao foi desterrado á cidade de Badaxoz, o 25 de outubro de 1934, por orde do Ministerio da Gobernación. 

Sánchez Casado, Isabel: Alfonso Rodríguez Castelao: 24 años en la administración pública española (1915-1939): 

documentos para una biografía, Barcelona, Editorial Anthropos, 1984, p. 27.

O propio Castelao recibiría a comunicación en Rianxo e, sen posibilidade de recurso, viuse obrigado a viaxar ata Estremadura, acompañado por un garda civil.
 
O desterro prolongouse ao largo de varios meses: Castelao permaneceu en Badaxoz desde finais de 1934 ata o 6 de setembro de 1935, data na que se lle autorizou o retorno tras xestións políticas do novo ministro de Gobernación, Manuel Portela Valladares. Esa restitución permitiulle regresar aos seus asuntos profesionais e políticos en Galiza.
 
Vida en Badaxoz: illamento e creación
A estadía en Estremadura foi dura polo clima, o afastamento e a sensación de desarraigo. Castelao residiu na cidade e viviu alugado no hotel Palax (coñecido ata 1907 como “La Favorita” preto do seu traballo na “Delegación de Hacienda”, na Praza “de la Soledad”, número 8, actual sede do Conservatorio Superior de Música da Deputación de Badaxoz. Nunha das súas cartas, fala da “xente boa e seca” de Badaxoz, e describe o lugar con esa mestura de ironía e tenrura tan súa: “Aquí o sol non deixa pensar, pero obrígame a ver.”

Nas súas cartas e artigos amosou unha ollada crítica e ás veces áspera sobre a rexión, aínda que tamén deixou imaxes de calor humano e aprendizaxe mutua coas xentes locais. A experiencia non foi estéril: durante a súa permanencia escribiu unha serie de textos, publicados en A Nosa Terra como “Verbas de chumbo”, e realizou debuxos e anotacións que nutrirían a súa reflexión sobre a nación, a dignidade e a memoria, temáticas que rexerán a súa obra posterior. Moitas destas reflexións, neste tempo de soidade e introspección, sobre a liberdade, o deber moral e a dignidade popular aparecerán no adro do Sempre en Galiza publicado en 1944.
 

Tamén e posible que o contacto coa xente humilde de Badaxoz, cos seus costumes e fala, reforzou nel a idea de que Galiza non é unha illa cultural, senón parte dun mundo de pobos irmáns que comparten a inxustiza e o desexo de dignidade.
 
Contexto político máis amplo
O traslado administrativo de Castelao hai que entendelo no marco da crise política de 1934: o poder central reaccionou con medidas de orde pública e sancións administrativas (como cesamentos, traslados e desterros) contra políticos, activistas e intelixencias vinculadas ao autonomismo e ás esquerdas. En moitos casos —o de Castelao incluído— tratouse máis dunha acción preventiva e intimidatoria que dunha condena xudicial con proceso. Esa dinámica intensificouse nos meses seguintes e acabou por formar parte do clima que desembocou no Golpe de Estado promovido pola burguesía e a aristocracia española en 1936.
 
Significado cultural e humano do desterro
Lonxe de silenciar Castelao, o desterro contribuíu a profundar a súa mirada: transformou a dor do afastamento en materia estética e política. Nesa etapa xa se perciben liñas que como xa indicamos aparecerán no Sempre en Galiza: reflexión sobre a identidade colectiva, denuncia das inxustizas sociais e reivindicación dunha cultura galega plural e digna con lingua de seu. A estadía en Badaxoz funcionou como laboratorio de ideas: o lapis e a palabra seguiron activos, e Castelao aprendeu que a patria é tamén o que se conserva na memoria, non só o que se habita.
 

1ª ed. 10/marzo/1944 (Buenos aires)

A estadía en Badaxoz permitiulle a Castelao fusionar a súa actividade política e cultural cunha experiencia vital de afastamento, que despois influenciou a súa obra literaria e gráfica. A firmeza do estilo e da voz de Castelao non se abrandou polo desterro; máis ben, parece que aquelo actuou como “atelier forzado” no que o silencio e a distancia se converteron en materia creativa.
 
Cronoloxía detallada do desterro de Castelao 
A cronoloxía permite situar que o desterro durou case once meses se se conta desde a comunicación en outubro de 1934 ata a autorización en setembro de 1935. Mesmo que a estadía “efectiva” puidese ser algo menor, ese intervalo é o período considerado nas fontes.
 
 

Data	Evento	Observación
25-26 de outubro de 1934	Comunicación do traslado administrativo de Castelao desde Pontevedra a Badaxoz.	Algúns periódicos recollen a orde nesta data.
Novembro de 1934	Inicio efectivo do desterro: Castelao instalase en Badaxoz.	A estadía comeza neste mes; a data exacta de instalación pode variar.
Decembro de 1934	Documentación administrativa sobre o traslado e nota do Goberno Civil de Pontevedra.	Refírese á imposición e á condición de aceptación de parte de Castelao.
20 abril – 25 xullo de 1935	Publicación dos artigos escritos en Badaxoz para o xornal A Nosa Terra.	Serve como testemuño directo da actividade intelectual de Castelao desde o desterro.
6 de setembro de 1935	Fin oficial do desterro; autorización para regresar.	A data é recoñecida en múltiples fontes como conclusión da medida.
Post-1935	Retorno a Galicia; e reactivación da actividade política.	En 1936, participa na elaboración do Estatuto de Autonomía.