A lebre de fentos. Un animal fantástico da tradición oral

Manoel Toural Quiroga
(texto e ilustracións)

O coello de fentos

En memoria de Doña Silvina (1917-2010)
que contaba esta e outras historias

A transmisión oral permitiu que pequenos fragmentos dunha tradición haxan pervivido ao longo do tempo. A manifestación cultural a través da palabra é a primeira e ás veces a única forma que temos para poder recibir e expresar coñecementos e ideas.

A tradición oral, a miúdo foi considerada como algo subxectivo e por conseguinte pouco fiábel para poder codificar a información recollida. Non embargantes, partindo da base de que todo contido escrito depende do contexto persoal, ideolóxico, socioeconómico, político... desde o cal nos situamos, onde está a obxectividade?

Á marxe destas aseveracións, na oralidade atopamos un valor intrínseco: o de servir como canle de comunicación para a perpetuación de saberes que doutro modo se perderían no silencio dos tempos, desaparecendo así todo un cúmulo significativo de identidades, memorias, aprendizaxes, éxitos e derrotas.

Grazas á tradición oral, resgatamos a un animal fantástico que dentro da nosa mitoloxía formaría parte dos denominados “animais vexetais”. Rastrexando nas fontes literarias e etnográficas do noso país non atopamos ningunha referencia relacionada coa nosa personaxe: a lebre de fentos.

Descoñecemos como xurdiron moitas das fabulacións que foron embebendo o carácter, a onomástica e a toponimia de cada sitio, sendo pezas clave para a conservación da memoria colectiva mediante o enxeño e a sabedoría popular.

Os Árabes e a Rota Xacobea

Manoel Toural Quiroga

(texto e ilustracións)

Santiago galego do Codex Calixtinux

A cultura musulmana, cristiá e xudea de Spania así como a cultura cristiá e xudea de Galiza compartiron costumes durante oito séculos. Naquel tempo histórico as distintas comunidades convivían e relacionábanse trocando coñecementos e mercadorías, se ben é certo que tamén se produciron accións bélicas, aínda que case nunca estiveron suxeitas ao coñecido estereotipo reconquistador de mouros contra cristiáns, senon que os enfrontamentos debían de adaptarse a calquera alianza posíbel: musulmáns contra musulmáns, musulmáns e cristiáns contra cristiáns ou musulmáns, e cristiáns contra cristiáns. O estudo da realidade cotiá da sociedade da época permítenos ademais desmitificar crenzas que aínda hoxe seguen arraigadas.

Unha construcción sociopolítica como a Rota Xacobea, producto da xenial operatividade do noso pobo, elaborada entre os séculos IX e XII, foi utilizada con posterioridade para descontextualizarnos historicamente como colectivo nacional. A invención orixinal converteuse en mito ideolóxico dunha realidade allea a Galiza, plasmada na nova ficción do Santiago matamouros por parte da autoritas cristiá, como ferramenta para conquistar o espazo hispánico. Curiosamente, é nese intre cando tamén comeza o declive das peregrinacións.

Os primeiros anos de Curros en Madrid

Manoel Toural Quiroga
TEQU (ilustracións)



Manuel Curros Enríquez (1851-1908) viviu en Madrid dous períodos importantes da súa vida. O primeiro, do que nos imos a ocupar agora, vai desde 1866 até 1877, dos 15 aos 26 anos, e ao igual que moitos galegos fora da Galiza, tomará conciencia de seu imbricando a lingua na descrición social do país. Ao principio, Curros receberá influencias do krausismo e logo situarase dentro do pensamento positivista, común aos sectores progresistas da pequena burguesía intelectual á que sempre pertenceu. O segundo período madrileño transcorre desde 1883 a 1894, data na que emigra definitivamente a Cuba. Alá na Habana vivirá até a súa morte en 1908, con 56 anos.

No 2008 conmemorouse o centenario do seu pasamento. Non obstante, o profesor Francisco Rodríguez Sánchez, estudoso da figura de Curros, con razón denunciaba a escasa repercusión do acontecemento nos meios de comunicación: “Imaxinan vostés aos meios públicos de España, Inglaterra, Franza ou aos de Catalunya minusvalorando os centenarios de Cervantes ou García Lorca, Shakespeare ou Oscar Wilde, Molière ou Víctor Hugo, Ramón Llull ou Verdaguer?”.

Asín mesmo en 1892, o científico Xosé Rodríguez Carracido, no limiar á obra de Curros, O mestre de Santiago, escribía: "Inglaterra gabase chamándose a patria de Shakespeare e Newton, como Italia a de Dante e Galileo; Alemania busca os xermes da súa nacionalidade no poema dos Niebelungen; España no Romancero, e até Portugal [...] por ter producido a Camoens. Aprendede nestes feitos de someira observazón a respectar no seu valor substantivo os elementos perdurábeis de todo organismo social. Galiza poderá facer os deputados que lle praza [...] pero nunca o voto unánime das súas catro provincias formará un poeta nin un sabio [...], qué caciques son os capaces de producir a Pastor Díaz e a Rosalía, a Cornide e a Casiano de Prado?".

Algúns biógrafos de Curros, no intre de levar o cabo as súas investigacións, apontaron certos aspeitos que por mancanzas metodolóxicas non puideron desenrolar e que agora, á luz de novos dados, tal vez podamos precisar.