Memoria do minifundio en Galiza

Lucía Castro Riogó

TEQU (ilustracións)

Galiza (foto TEQU)

Este vaise i-aquel vaise,

e todos, todos se van:

Galicia sin homes quedas

que te poidan traballar.

Tes en cambio, orfos e orfas

e campos de soledad,

e nais que non teñen fillos

e fillos que non ten pais.

E tés corazós que sufren

longas ausencias mortás

viudas de vivos e mortos

que ninguén consolará.

Rosalia de Castro

A terra estivo ligada ao home nas súas distintas fases de evolución, sendo o meio no que se desenvolveu a sociedade humana e a vida en xeral. Durante milleiros de anos foi o principal meio de producción e só desde finais do século XVIII, a industria baseada na manufactura substituíu en parte a súa importancia. Foi a base da recolleita (caza, froitos, pesca), a fonte principal da alimentación, da agricultura, da facenda, das materias primas industriais e da farmacoloxía.

A denominada Economía Política foi a que introduciu os conceptos de minifundio e de latifundio para así diferenciar a realidade atopada nos distintos marcos xeográficos de explotación agrícola.

Históricamente o minifundio e sobre todo a dependencia externa constituíron o principal obstáculo para o desenvolvemento da forza social e productiva de Galiza, impedindo o uso social e económico dos nosos recursos naturais, negando o emprego á poboación, acernando ao máximo as posibilidades dunha industria, unha ciencia, unha tecnoloxía e un sistema educativo propios. Ademais, foi o factor determinante do subdesenvolvemento secular, do atraso e da miseria, ao extremo de que, se non se enfronta impulsando a nosa propia forza de traballo colectiva, nunca se poderá pasar a un nivel de desenvolvemento e progreso acorde coas nosas necesidades reais.

De igual maneira que noutras entidades nacionais subordinadas e periféricas, a orde cultural comunitaria e autónoma existente en Galiza desde a antigüidade foi brutalmente destruída, e a terra convertida en meio de acumulación de riqueza e de poder para unha minoría, e de explotación e miseria para a maioría dos seus habitantes condenandos á emigración.


Definición

Armesto. Lugo (foto TEQU)

Se os dicionários definen tradicionalmente o minifundio como toda aquela finca rústica que, pola súa reducida extensión, non constitúe por si só unha explotación rendíbel, esta delimitación conceptual non pode facerse atendendo  á súa extensión. En ocasións, definironse como minifundios ás explotacións menores de 1 há, i este limite foi ás veces levado ás 5 há, o valor destas aproximacións, non embargantes só é relativo, pois tais criterios débense pór en conexión con outros factores: calidade dos chans, tipos de cultivo e nivel técnico. Por iso foi necesario atopar unha definición que sintetizase xeitos cuantitativos e cualitativos. Neste senso, podemos considerar como minifundista toda aquela explotación que, polo seu tamaño e características, é incapaz de xerar aos seus propietarios ou cultivadores unha renda suficiente, tendo en conta o nivel meio de necesidades familiares e a remuneración normal dos factores productivos nun momento e lugar determinado.


Orixe

As raíces do minifundio en Galiza atopámolas na evolución da sociedade feudal. A súa difusión está polo tanto estreitamente vencellada aos acontecementos históricos e políticos que afectaron ás distintas rexións de Galiza, para diferentes niveis de organización da sociedade rural, tanto xeográfica como cronoloxicamente. Na Idade Meia, a unidade económica básica en Galiza sitúase nos continuos enfrontamentos nobiliarios causados en moitas ocasións pola liorta xurisdiccional de supostas ou non concesións de Inmunidades.

Tumbo vello. Lugo. AHN

As Inmunidades eran concedidas pola nobreza ás ordes relixiosas, outorgándolle aos abades plena potestade para exercer o seu señorío nos territorios que a monarquía lles cedera, establecendo mesmo a prohibición de que os administradores reais entrasen no seu territorio. Non embargantes, isto non minguaría tampouco o poder da nobreza, pois era frecuente pór ao fronte dun mosteiro determinado a un familiar, xeralmente ao segundo dos fillos.

Os nobres e a Igrexa que eran os donos da terra, despregaban contra os seus vasalos dereitos e deberes; o deber de protexer e administrar a terra, o dereito a obter unha parte dos bens producidos e o de explotar os recursos naturais como a caza. Para a xente común ficaba reservado o dereito de recollida da leña e nalgúns territorios, sen terras cultivábeis, o de pastoreo. A sociedade rural estaba composta fundamentalmente de labregos libres, de servos e artesáns. A estructura económica organizouse de tal xeito para facer fronte a unha economía endogámica.

A Coruña (Foto TEQU)

O florecemento do comercio e outras actividades económicas como a pesca, principalmente en zonas costeiras como Pontevedra ou A Coruña, atraeu a un grande número de labregos do interior de Galiza que socavaría o equilibrio sobre o que descansaba a organización da economía, baseada nas continuas liortas señoriais. Cando a actividade pesqueira comezou a ter unha grande puxanza, os eclesiásticos tamén quixeron cobrar unha parte das ganancias aos mariñeiros, mediante a estipulación dun diezmo de mar esixido á chegada dos barcos ao peirao. Neste período os portos pesqueiros galegos máis importantes localizábanse no interior das rías. Os mariñeiros, para evitar o pago, desembarcaban a súa mercadoría noutros lugares da costa, o que deu orixe á creación de novos portos, o de Burela, o de Gondomar ou o de Muros.

Obriga ao diezmo (s. XV) AHN

Por outra banda, para deter o proceso migratorio do interior do país á costa, as autoridades víronse obrigadas a modificar as relacións de dependencia e sometemento da poboación rural, ao obxecto de manter ao campesiñado ligado á terra. Así, encetouse un proceso coñecido como enfiteuse (aforamento) que consistía nunha aparente cesión da propiedade da terra aos labregos principalmente nos territorios (a maioría) ocupados polas organizacións eclesiásticas ou monásticas, que comportaría a formación de pequenas leiras.

Sería á chegada da Orde do Cister a Galiza cando se implante a nova forma de contrato agrario coñecido como Foro, que estaría vixente até o século XX. Era un contrato a longo prazo, por tres ou catro xeracións, que supuña a cesión dun espazo de terra a cambio dunha renda anual; a décima parte (o Diezmo) i en especie. Ademais implicaba o recoñecemento do señorío por parte do campesiñado.

Desta maneira, o labrego seguiría ligado aos mesmos poderes que no pasado e ademais segurabase a supervivencia xeración tras xeración do foro, pois se permitía o paso de pais a fillos. Co aumento da poboación e coa característica de que o foro tamén obrigaba a varias xeracións de labregos, as terras serían divididas cada vez máis, dando orixe ao minifundio e ao concepto de casa.

Foro. Lugo (s. XVI). AHN

En Galiza, A Casa foi un elemento estructural fundamental da sociedade rural durante varios séculos, desde os tempos medievais até os anos setenta, unha época en que en grande parte do territorio galego intensificouse o éxodo do campo. A súa existencia nunha área determinada está suxeita a factores históricos, sociais e ambientais. Na actualidade, coa transformación da agricultura, os cambios ocorridos nas últimas décadas na sociedade rural e o advenimento de novas formas de iniciativa empresarial agrícola, A casa perdeu na Galiza a súa función orixinal. Soamente nalgúns espazos do noso país mantéñense as súas características estructurais como entorno paisaxístico e cultural máis que económico.





Desenrolo

O minifundio é un tipo de explotación arcaica, cun nivel técnico moi rudimentario, xa que a súa conformación non permite introducir técnicas modernas. A base do minifundismo acostuma ser familiar e autárquica e a súa economía complementase, nos casos nos que resulta posíbel, con actividades non agrícolas para poder incrementar os ingresos familiares. Nel, predominan polo xeral os cultivos tradicionais de subsistencia, e se unha parte da producción se comercializa, é ante a necesidade de obter os ingresos monetarios indispensábeis para a adquisición dalgúns artigos manufacturados esenciais.

Os problemas que presentan as zonas cunha elevada porcentaxe de minifundismo son de tipo social i económico. O primeiro aspecto provén do baixo nivel de vida e as malas condicións sanitarias e culturais que o predominio do minifundio traen aparellados para o campesiñado. A incapacidade das pequenas explotacións para proporcionar ocupación e ingresos suficientes ao núcleo familiar ven en xeral asociada a un grao importante de paro encuberto e a unha resolución parcial a través da emigración.

No segundo aspecto, pode sinalarse que o minifundismo representa un obstáculo considerábel para o desenvolvemento da agricultura, en especial porque a súa configuración impide aos cultivadores introducir novacións técnicas (mecanización, rego, loita contra a erosión, as pragas, etc.) que permitan aumentar o rendemento e a productividade.

Os males da agricultura minifundista agrávanse cando unha excesiva e sucesiva partilla rompe a unidade técnica das explotacións. Galiza é neste senso un caso típico. Así, en Pontevedra, a superficie meia das parcelas era en 1972 de 0,17 há, en A Coruña de 0,21 há, en Ourense de 0,23 há i en Lugo de 0,47 há.

A distribución da propiedade en pequenas fincas ven acompañada en zonas próximas da existencia de grandes latifundios. Na Galiza, onde o fenómeno minifundista atinxiu grande intensidade, apareceu sorprendentemente asociado coa presencia do latifundio en España (Castela), á que serviu como reserva de man de obra de baixo custe.


A solución da cuestión do minifundismo foi abordada desde ópticas diversas. Algúns países modificaron radicalmente a estructura da propiedade da terra mediante reformas agrarias, dando paso a formas de explotación colectiva que constituíron casos notorios. Non embargantes, as reformas agrarias, en moitos casos, tenderon a consolidar o minifundismo máis ca eliminalo .

Debuxo de Luis Seoane

Na Galiza, se deixamos de lado os intentos reformistas da 2ª República, o problema foi abordado desde o punto de vista técnico, sen afectar á estructura da propiedade territorial, mediante a política de concentración parcelaria realizada a partir de 1953.

Desde fai algúns anos impulsouse unha esaxerada e absurda concentración parcelaria para servir os intereses empresariais nacionais e sobretodo multinacionais. Nalgunhas zonas, pasouse do minifundio a unha especie de macrofundio, convertendo ao propietario da terra, sen o expulsar dela, a ser traballador por conta allea obrigándolle a sementar productos que son alleos case sempre á tradición e ás necesidades do propio terreo. Esta situación é tamén unha nova forma de expulsión.