Manoel Toural Quiroga
TEQU, ilustracións
Publicado en A Nosa Terra (1370, 2009)
 |
| O Buraco do inferno. Illa de Ons. |
É verán (cando foi publicado o ártigo) , tempo de folgar e de vagar. ¿Qué tal unha
incursión polo territorio dos nosos mitos? Diante de nos, quizá está o mar. Ao
mellor a punto de embarcar, cara á illa de Ons. Se é así, non deixedes de facer
unha visita ao Burato do inferno. O pór do sol escoitaredes os ouleos do noso
Urco. Alí, ca calor, gusta de buscar sosego na súa andaina.
Nada do divino
nos resulta claro aos mortais!
EURÍPEDES
 |
| O Urco sobre a Pedra de Abalar de Muxía. |
Orixinariamente,
mythos significaba opinión, razón e
reflexión. Máis tarde, desprazouse ao terreo da fantasía, significando lenda. O
antidogmático sirio Luciano (s. II) dinos que contar mitos é o mesmo que
mentir, como así o demostra nos seus Diálogos
mariños. Para outros, o mito ten que ver, principalmente coa orixe das
relixións e co sagrado. Pero se afondamos un pouco no seu coñecemento, axiña decatamonos
que estamos fora do mundo relixioso e achámonos ante a necesidade do ser humano
por explicar o mundo real. Limitar o mito ao sagrado é empequenecer o horizonte
da razón, xa que a mitoloxía abrangue o espacio das vivencias humanas. O
filólogo alemán, Wilhelm Nestle (1865-1959), na súa obra Vom Mythos zum Logos (1940) sinalaba que mito e razón son os dous
polos da espiritualidade humana, pois ambos cadran en explicar unha
causalidade. A razón, a expresará
criticamente e o mito o fará de forma prelóxica.
Os relatos mitolóxicos de cada cultura, nunca presentan unha estructura
dogmática, semellante á contida nos libros sagrados das relixións. Son máis ben
interpretábeis e reflicten un proceso formado paseniñamente desde moi antigo,
no que distintas tradicións superpóñense en estratos consecutivos, sempre
abertos á transformación.
Na actualidade e debido a súa fluencia, seria interesante considerar á
mitoloxía como unha ferramenta simbólica, útil para a educación en valores, o
auto coñecemento ou as relacións sociais, porque pode promover climas de
reflexión nos ámbitos máis diversos.
A nosa mitoloxía
Moitos autores
consideraron ao noso país como dotado dunha grande riqueza lendaria, ao que se
lle negaron os seus elementos míticos e en consecuencia, a súa própria
mitoloxía. Ao tratar de establecer lazos co mundo céltico, omitiron fixar a súa
atención nos trazos específicos xa integrados culturalmente entre nós.
Lonxe de
calquera vinculación céltica (outro mito), a nosa mitoloxía en case todas as
súas manifestacións, semella presentar unha profunda orixe grecolatina,
reinventada o través do tempo con distintos obxectivos e caracterizando así a
nosa personalidade concreta.
 |
| Vaso da loita de Heracles e Xeriones. O Urco está morto. |
Galiza comezou
a debuxarse na percepción cultural do mundo a través dos mitos gregos, coados
pola romanización e independentemente da discusión sobre o probábel asentamento
de colonias gregas ou non no espacio galaico. Pouco a pouco, foi criándose unha
xeografía máxica, encetada na Xerioneida
de Estesicoro (s. I a. C.), onde se describe a loita de Heracles (o Hércules
romano) con Xeriones. Máis tarde fará a súa aparición a xeografía real, cando
os navegantes micénicos (s. VIII a. C.) exploran as costas atlánticas en busca
de novos recursos, como as mazás de ouro
das Hesperides, dando lugar a unha nova interpretación do mito e a
realidades diferentes. Probablemente, estas fosen as fazañas colonizadoras dos
conquistadores e guerreiros, provenientes do Mediterráneo explorando o finisterrae Europeo.
Estes relatos tal vez transmiten-nos un
primeiro achegamento ao noso territorio e aos seus poboadores.
A parentela do Urco
Nun traballo
publicado na revista Galicia, en febreiro
de 1887, polo meteorólogo Octavio Lois atopámonos cun dos nosos mitos: o Urco,
como imaxe festiva do entroido pontevedrés. Sendo noso, foi enxendrado na
antiga cultura grega. Non está de máis coñecer a súa orixe e a súa familia.
O Urco é un
ser fantástico criado polo imaxinario colectivo, ao cal a tradición da ilusión
lendaria describe como a un can moi grande, de cor negra, con dúas cabezas,
cornos e longas orellas. O seu amo era Xeriones, rei de Eritea, cuxos rabaños
gardaba. Foi pai da Efixie de Tebas. Fillo de Equidna, a rapaza inmortal de ollos vivos, e de Tifón, o atrevido fora da lei.
A súa nai,
pariu unha boa cantidade de monstros irmáns do Urco, como a Quimera, A Hidra de
Lerna, os dragóns de Nemea, o can tricéfalo Cerbeiro e a Aguia que devoraba as
entrañas de Prometeo.
 |
| Hércules e Xeriones o pé da Torre. |
Equidna, era
de temer porque atacaba aos feirantes que tornaban ás súas casas bébedos,
despois de se gastar en cuncas de viño o gañado tras unha venda (conto
recollido en Becerreá).
Tifón, o pai,
tiña cen bocas polas que botaba lume sen parar. Derrotou a Zeus en combate para
liberar aos Titáns, prisioneiros no Tártaro. O deus recuperado chimpou a Tifón
ao interior do monte Etna. As fontes termais da bisbarra de Ourense, tan
abundantes para o noso lecer, poderían ser as exhalacións de Tifón.
Prospeccións arqueolóxicas efectuadas nas proximidades das Burgas móstrannos restos de altares onde se facían ofrendas ás
deidades acuáticas.
As
constelacións máis antigas, de orixe babilónico (3000 a. C.) asociaban Orion a
Xeriones, Canis Maior e Canis Minor ás dúas cabezas do Urco, Tauros representaba ao rabaño de
Xeriones e Sirios, a estrela máis grande da constelación de Canis Maior, coñeciana co nome de estrela can.
O Urco na Galiza
Eu coido que o Urco é un demo do inferno que zuga as
almas...
Vostede non sabe que hai persoas envexosas e ruíns
que finxen ser amigos dun,e andan alpurnando de nós
soterreiramente e fannos todo o mal que poden?
Pois a eses é a quen lles come a alma o Urco.
Leandro CARRÉ
Segundo as
ocasións e a situación, ao Urco considerouse-lle de mal agoiro, ou como indica
Carré de todo o contrario. En todas as súas manifestacións presenta senos como
un ente infernal. Para os pontevedreses, antes de o converter en Rei, habitaba
nas beiras do río Lerez nun paraxe trevoso, xa desaparecido, coñecido como o Borrón. En calquera caso, a postura
colectiva nosa ante os mitos e lendas máis sobrecolledores, foi e é a de
enfrontarnos a eles con desafogo e relouco. Síntomas do máis enxebre
escepticismo.
 |
| Río Lérez. Pontevedra. |
Do Urco dise,
ao igual que o xudeu errante, que non
morre nunca. Remanecendo despois de longas ausencias, para presaxiar algún
acontecemento funesto ou entreterse sementando a alarma e o medo entre a xente,
para entreter e troulear. Habitou no Burato
dó Inferno, situado na illa de Ons. Lugar onde buscou refuxio despois de
ter sido lanzado ao océano por Hércules.
No Entroido de
Pontevedra de 1877, apareceu por primeira vez unha misteriosa deidade caíña,
coñecida polo estraño nome de Urco. Desde entón e até o presente, a festividade
choqueira na cidade ten como imaxes centrais ao Rei Urco e ao loro Ravachol.
Este formou parte da tertulia celebrada na botica compostelá de Perfecto
Feixoo.
Un ano antes
de que o Urco fixese o seu aparecemento no entroido pontevedrés (1876), un fato
de artistas da cidade, xuntos o redor do médico e poeta Andrés Muruais
(1851-1882), decidiron desenterrar ao vello mito. O propio Muruais, disfrazouse
de can rousando cadeas e dando magoantes oubeos (Filgueira Valverde: Do Urco ao esperpento, 1977) polas rúas
do bairro pontevedrés d´A Moureira e
provocando o medo dos papainas. A esmorga atinxiu tal magnitude, que un ano
despois decidiron converter ao Urco en figura de Rei, para o enfrontar a
Teucro, suposto fundador de Pontevedra, que chegaría a Galiza expulsado polo
seu pai Eurísaces por non ter sabido protexer ao seu medio irmán Ayax, na
Guerra de Troia.
O Urco, Xeriones e a Torre de Hércules
Xeriones e
Hércules loitaron no sitio da Torre de Hércules. Por qué non?
Xeriones era
un xigante de tres cabezas que moraba na illa mítica de Eritea, situada nalgún
lugar ao oeste da Terra coñecida. Posuía inmensos rabaños de bois gardados polo
pastor Euritión e o can Urco. Até alá dirixiuse Hércules, para dar cumprimento
ao décimo dos doce traballos que lle foran encomendados co fin de atinxir a
inmortalidade. Antes de adentarse no océano para sinalar o camiño, ergueu dúas
coounas Xibraltar e Ceuta.
Ao chegar a
Eritea foi atacado polo Urco, ao que matou Hércules, igual que a Euritión que
viña na súa axuda. Xeriones, dándose conta do roubo do seu gando, saíu en perseguimento
de Hércules e tamén sucumbiu.
 |
| Torre de Hércules e Xeriones decapitado. |
Antes de
marchar co seu botín, Hércules fixo construír unha torre para lembrar a súa
victoria no lugar onde se produciu a loita e na súa base ordenou que se
enterrase a Xeriones.
A lenda ficou
plasmada no escudo da cidade d´A Coruña que data do século XV. Nel, embaixo da
Torre, podemos ollar a caveira e as canelas de Xeriones.
Recentemente,
o 27 de xuño a Torre de Hércules foi declarada Patrimonio da Humanidade pola UNESCO
por ser o faro en funcionamento máis antigo do mundo. Construído polos romanos
no século II, a súa orixe probablemente haxa que situala nos séculos X e V a.
C., cando a súa ría servía de porto para o comercio tarteso.