Manoel
Toural Quiroga
TEQU (ilustracións) |
| Francisco da Reyna (1514 - 1571) |
Albeytería é arte
de curar os animais
das súas coxeiras e enfermidades
Francisco
da Reyna
Desde fai moito tempo sábese que o albeitar
Francisco da Reyna semella ter sido precursor do español Miguel Servet, cando
en 1546 publicou unha descrición sobre a circulación do sangue nunha obra
dedicada ao estudo e solución das enfermidades dos cabalos. Até o presente díxose
que era castelán de Zamora, baseándose en que no prólogo do seu Libro de albeytería afirmase que era veciño
da cidade: A máis copiosa que até agora
se viu. Feito e ordenado polo honrado barón Francisco da Raíña, ferrador da
cidade de Zamora. Non embargantes, profundando un pouco máis, é sinxelo esclarecer
que Reyna naceu en Ourense, de pais conversos e que como tais, tiveron que
mudar de nome e apelido obrigados polas circunstancias sociopolíticas do
momento.
Non semella casual que de novo, cando o
personaxe destacou nalgún campo do coñecemento, nos atopemos ante unha
personalidade galega secuestrada pola historiografía española.
A anatomía
Na Idade Media o coñecemento anatómico fora parcial ou nulo, debido a que a práctica médica estaba fundada na denominada doutrina humoral, a cal propugnaba que a saúde se debía ao equilibrio dos catro humores: sangue, flegma, bile negra e bile amarela, e que a enfermidade era debida ao desequilibrio destes humores, ao acharse presente no corpo o humor "pecaminoso". O médico podía facer o diagnóstico do desarranxo observado e recomendar o tratamento “adecuado” sen necesidade de grandes precisións anatómicas.
 |
| Andreas Vesalius (1514-1554) |
 |
| Humanis corporis fabrica |
A
circulación do sangue
 |
| "O sangue andaba en torno e ..." Detalle |
De igual xeito, a descrición científica sobre a circulación maior do sangue tardaría abondo tempo en ser demostrada e habería que esperar até o ano 1628, data en que se publicou o libro Exercitatio Anatomica de Motu Cordis et Sanguinis in Animalibus, escrito por William Harvey (1578-1657). non
 |
| Exercitatio Anatomica... |
 |
| Christianismi restitutio |
Ao ser Galiza centro emisor e receptor da
cultura europea cristiá e hispánica musulmá a través da rota xacobea, unha
“actualización” dalgunha das máis importantes vías de comunicación romanas, é
moi probable que Reyna fose coñecedor do traballo do “físico” árabe Ibn an
Nafis (Ca 1205 - 1288): Comentario da Anatomía
do Canon de Avicena, onde se afirmaba que o sangue viaxaba do ventrículo dereito
ao esquerdo pasando polos pulmóns.
 |
| Comentario da Anatomía do Canon de Avicena |
A Albeitería
e a veterinaria
 |
| Papiro de Lahun |
Pódese dicir que os primitivos hipiatras gregos estarían na orixe da
arte de baytar e máis tarde da ciencia
veterinaria, criada como tal a finais do século XVIII (1793), que é cando se
instaura o ensino oficial da mesma. Con anterioridade os encargados dos coidados,
principalmente dos cabalos, eran chamados albéitares ou mariscais. Oficio que facía
referencia desde a Idade Media aos mestres ferradores que ademais se ocupaban
das enfermidades dos equinos e de outros animais. A albeitería é unha práctica española e galega que non se desenvolveu en ningún
outro lugar de Europa. Os albeitares galegos e de outros reinos peninsulares
cristiáns aproveitaron os coñecementos dos árabes, que estes á súa vez
recuperaran da antigüidade grega, persa e hindú. No Libro de Leis ou Libro das
Sete Partidas de Afonso X "O Sabio" (1252-1284), recóllense por
primeira vez as funcións e obrigas dos albeitares.
En Centroeuropa e en Italia o gremio recebaría
o nome de mariscalería, termo que non se utilizou nin en Al-Andalus (Spania) nin
en Galiza, salvo en algunha zona do reino de Aragón e dentro do exército. Os
coñecidos como mariscais militares eran nun principio albéitares.
 |
| Libro das Sete Partidas. 5ª partida, título 8, Lei X |
 |
| Lei de 22-12-1739 |
Libro
de Albeitería e outros
Feito e ordenado polo honrado barón Francisco da Reyna,
ferrador da cidade de Zamora.
Agora novamente impreso e emendado
de moitos defectos que se fixeron na primeira impresión,
con tento de dar claridade á os albéitares de España.
edición
de Mondoñedo (1552)
 |
| Libro de Albeytería. 2ª ed. Mondoñedo,1552 |
Francisco da Reyna foi o primeiro albeitar en
publicar un tratado completamente orixinal e rigoroso: o Libro de Albeitería, onde mostra tratamentos sinxelos e racionais,
proferindo ademais unhas fórmulas alegadas dos remedios usuais na época.
 |
| Detalle da 2ª ed. que fala da existencia dunha primeira |
 |
| Cartas Eruditas e Curiosas. B. X. Feijóo |
Por último, colle destacar que outro documento
importante conservado e anterior ao publicado por Reyna, foi o Libro de Albeitería de Manuel Díaz,
escrito en 1495 e do que se farían reedicións e traducións ao galaicoportugués,
francés e alemán. A obra é un tratado equino que recolle a arte dos albéitares
ou menescais e dos ferradores peninsulares e italianos, que fusionando a súa
actividade de forma indistinguíbel converteríanse nos verdadeiros precursores
dos veterinarios.
 |
| Libro de Albeitería de Manuel Díaz |
Francisco
da Reyna
Dos arquivos consultados (AHPO e AHNE) deixamos constancia que naceu na alxama de Ourense, en febreiro do ano 1514, fillo do albeitar xudeu Symuel Albeitar, morante na rúa dos Arcediagos. O apelido do pai, similar ao de outros que vivían na cidade, sen dúbida reflicte a profesión que exercía e que seria transmitida ao seu fillo.
Todos os xudeus que entón vivían libremente
espallados por toda a cidade, foron
confinados entre 1484 e 1487. A xudería de Ourense ficou así configurada en
torno á rúa Nova (hoxe Lamas Carvajal) e redores, entón a alxama chegaría até a
Fonte do Bispo, unha das portas de acceso á urbe.
 |
| Rúa Arcediagos en Ourense na que naceo Francisco da Reyna |
Os documentos conservados sinalan as boas relacións
existentes entre cristiáns e xudeus daquel tempo. Así por exemplo, sabemos que
os xudeus colaboraron nas obras de
restauración da ponte romana. Tamén se desprende das crónicas que en Galiza os xudeus
foron máis aceitados que noutros espazos cristiáns peninsulares, e que tras o Edicto de Expulsión, foi maior o número
de xudeus que optaron por se bautizar. Aínda fica moito por estudar sobre a
participación das xudeus na actividade social e mercantil das nosas cidades.
Semella ser que as boas relacións entre xudeus
e cristiáns chegaron a transgredir a legalidade vixente. Por exemplo, en
Ourense documéntase a presenza de xudeus nun casamento cristiá, o cal provocaría
a chegada das autoridades coa orde de cumprir o decreto de afastamento, porque
as relacións entre cristiáns e xudeus xa eran de tal magnitude que estarían irmandados en casamentos e reboladas. A
raíz da separación definitiva do 22 de maio de 1487, as relacións entre ambas
comunidades comezaron a deteriorase progresivamente, provocando a desaparición
de gremios xudeus completos como os zapateiros e os albeiteiros.
 |
| A vella ponte romana sobre o Miño que axudaron a reconstruir os xudeos ourensans. |
A conversión ao cristianismo do pai de
Francisco da Reyna, Symuel Albeitar, documéntase en Ourense no ano 1504, e prodúcese
anos despois do decreto de expulsión dos xudeus outorgado polos Reis Católicos
en Granada o 31 de marzo de 1492. O que semella indicar que a situación dos xudeus
en Galiza, xa neses momentos, se estaría a voltar moi difícil, a pesar de ter
sido aquí, nun principio, o lugar onde os xudeus se atopaban plenamente
inseridos na sociedade.
A documentación consultada móstranos
a clave da conversión ao cristianismo da familia de Francisco da Reyna. Nun
escrito referido ao cobro dunha débeda dise: Afonso da Reyna, que antes se solia dicir Symuel Albeitar xudeu natural
de Ourense. Francisco da Reyna seria pois un “cristián novo”adaptado á nova
realidade social e política do momento, e circunstancias que aínda hoxe
descoñecemos o levarían a exercer a súa arte na cidade de Zamora.
 |
| Francisco da Reyna, veciño de Zamora |
Anos despois atopámo-lo como profesional de cabalarizas,
ao servizo do Duque de Alba Fernando Álvarez de Toledo e Pimentel, chamado o Grande Duque de Alba, vinculado
directamente á chamada Lenda negra
como un dos seus principais protagonistas. Reyna tamén exercería o seu labor en
Madrid e nas cabalarizas do Terzo Novo
emprazado en Toledo.
Ía ser en Madrid, novembro de 1546, onde se publicaría
a primeira edición da súa obra (hoxe desaparecida), atinxindo alúmenos 14
edicións e chegando mesmo a ser coñecida en Europa. En 1845, o Boletín de
Veterinaria publicou por vez primeira o retrato imaxinario de Francisco da
Reyna, realizado no século XIX polo pintor valenciano Antoni Gómez i Cros (1809
- 1863). Desde a súa morte, en 1571 en Zaragoza, a súa obra non voltaría a ser
publicada até 1583, en edición comentada polo albeitar Fernando Calvo.